Một trong những nguyên nhân thầm lặng nhưng mạnh mẽ nhất gây ra rạn nứt và tan vỡ trong các mối quan hệ – cha mẹ với con cái, vợ với chồng– chính là sự áp đặt. Và đáng buồn thay, nhiều khi chúng ta không hề biết mình đang áp đặt. Ta chỉ nghĩ rằng: “Tôi đang dạy dỗ, tôi đang lo cho người kia, tôi đang làm điều đúng đắn, tốt cho người kia”.
Khi tiêu chuẩn của mình trở thành thước đo người khác
Bộ não con người có một cơ chế rất quen thuộc: đối chiếu mọi hành vi bên ngoài với một tiêu chuẩn bên trong. Mỗi chúng ta đều có một bộ quy tắc, một bảng giá trị riêng được hình thành từ kinh nghiệm sống, môi trường, nền tảng giáo dục, và cả những tổn thương chưa được chữa lành.
Vì vậy, khi vợ cư xử “không giống như một người vợ lý tưởng” trong mắt chồng, anh ấy sẽ cảm thấy khó chịu. Khi con cái “không nghe lời”, cha mẹ sẽ cảm thấy bất an. Khi người thân hành xử trái với điều ta mong đợi, ta sẽ lập tức thấy khó chịu, bực bội hoặc phán xét.
Không phải vì người kia “sai”, mà là vì họ khác với cái đúng mà mình đang giữ.
Và nếu như người đó nằm trong vùng mà ta có thể kiểm soát – như con cái còn nhỏ sống cùng cha mẹ, vợ chồng có ràng buộc kinh tế, nhân viên lệ thuộc cấp trên – ta sẽ rất dễ áp đặt ý chí lên họ. Bằng lời nói, bằng hành vi, bằng thái độ, bằng sự lạnh lùng hoặc giận dữ, bằng im lặng đầy trách móc.
Ta muốn họ thay đổi. Ta muốn họ trở nên “đúng” như cái đúng trong tâm trí mình. Nhưng nếu người kia không thay đổi, hoặc chống lại sự kiểm soát đó, điều gì sẽ xảy ra?
Từ kiểm soát đến tranh chấp và phiền não
Khi sự kiểm soát không hiệu quả, khi lời nói không còn tác dụng, khi người kia bắt đầu có chính kiến, hoặc đơn giản là không chịu “nghe lời” nữa, xung đột sẽ bắt đầu. Mỗi bên sẽ càng cố bảo vệ cái đúng của mình, càng cố thuyết phục hoặc ép buộc bên kia thay đổi.
Và đó là khởi đầu của tranh cãi, tổn thương, xa cách.
Trong mối quan hệ cha mẹ – con cái, điều này thể hiện rất rõ. Nhiều cha mẹ vô cùng yêu con, nhưng lại muốn con trở thành phiên bản lý tưởng trong đầu mình: học giỏi, vâng lời, thành công theo tiêu chuẩn xã hội. Khi con không giống như kỳ vọng, họ thất vọng. Khi con phản kháng, họ tổn thương. Khi con bỏ đi hoặc đóng kín lòng, họ đau khổ – mà không hiểu tại sao.
Trong quan hệ vợ chồng, áp đặt dễ xảy ra khi một người có thói quen nghĩ: “Tôi biết điều gì là đúng, tôi vì gia đình nên tôi có quyền sắp xếp lại mọi thứ theo ý mình.” Nhưng sự áp đặt, dù với lý do chính đáng đến đâu, cũng làm nghẹt thở tình yêu, vì tình yêu không thể lớn lên trong một môi trường thiếu tự do.
Áp đặt sinh ra từ đâu?
Áp đặt không sinh ra từ ác ý. Nó thường đến từ nỗi sợ và sự vô minh.
Ta sợ người kia không làm đúng sẽ gặp hậu quả, nên ta “ra tay”.
Ta sợ mất kiểm soát, nên ta tìm cách khống chế mọi thứ.
Ta sợ bản thân bị tổn thương, nên ta yêu cầu người khác hành xử theo cách khiến ta thấy an toàn.
Và sự vô minh ở đây chính là: ta không nhận ra rằng tiêu chuẩn của mình không phải là chân lý.
Mỗi người là một hành trình riêng. Mỗi tâm trí là một thế giới. Không ai có thể trở thành bản sao hoàn hảo của một hình mẫu nào đó – kể cả là hình mẫu “tốt nhất” mà ta tin vào.
Giải pháp: buông kỳ vọng, trở về quan sát chính mình
Giải pháp không nằm ở việc thay đổi người kia. Nó nằm ở việc thay đổi nhận thức của chính mình.
Đầu tiên, hãy nhận ra: “Mình đang có kỳ vọng. Mình đang có tiêu chuẩn. Mình đang áp đặt.”
Đây là bước đầu tiên nhưng vô cùng quan trọng. Khi nhận ra, bạn sẽ thấy rõ: mình không chỉ yêu thương, mà còn đang giam giữ người khác trong khung hình lý tưởng của mình.
Tiếp theo, hãy quan sát sự bám chấp bên trong mình. Mỗi khi con cư xử không như ý, vợ/chồng phản ứng khác mình mong đợi, bạn hãy quay vào trong và hỏi:
-
Mình đang kỳ vọng điều gì?
-
Vì sao mình lại thấy khó chịu?
-
Cái đúng của mình đến từ đâu? Có thật sự là đúng cho tất cả mọi người?
Chỉ cần lặp lại hành trình quan sát này mỗi ngày, tâm trí bạn sẽ trở nên mềm lại. Không phải buông xuôi, mà là buông dính mắc. Từ đó, bạn sẽ chuyển từ “kiểm soát” sang “đồng hành”, từ “ép buộc” sang “lắng nghe”.
Tình yêu thật sự không cần đúng – chỉ cần thấu hiểu
Khi bạn hiểu rằng mỗi người có một con đường riêng để học, để lớn lên, để hoàn thiện, bạn sẽ ngưng việc áp tiêu chuẩn của mình lên họ. Thay vì thấy “con sai” khi chơi cả ngày, bạn sẽ thấy đó là một trải nghiệm học hỏi. Thay vì thấy “vợ không hiểu mình”, bạn sẽ thấy cô ấy đang cần được hiểu theo cách của cô ấy.
Tình yêu không phải là biến người khác thành đúng như ta muốn. Tình yêu là hiện diện, tôn trọng, và cho người kia quyền được là chính họ, ngay cả khi họ chưa giống như mình mong đợi.
Khi bạn buông kiểm soát, điều kỳ diệu sẽ xảy ra
Sự áp đặt, nếu không được nhìn ra, sẽ làm mòn đi những mối quan hệ đẹp đẽ nhất. Nhưng khi bạn có thể nhẹ nhàng quan sát chính mình, buông kỳ vọng từng chút một, và thấu hiểu rằng mỗi người là một tiểu vũ trụ độc lập – khi ấy, bạn không chỉ cứu được mối quan hệ, mà còn giải phóng chính mình khỏi những đau khổ không đáng có.
Không ai sinh ra để sống đúng với tiêu chuẩn của người khác. Nhưng ai cũng có thể lớn lên một cách tuyệt vời khi được sống trong một môi trường đầy hiểu biết và tự do.
Nếu bạn thấy mình đang vô tình áp đặt con cái hay người thân, hãy đừng tự trách. Chỉ cần bắt đầu quan sát chính mình mỗi ngày – từng chút một, bạn sẽ thấy lòng mình rộng ra, và các mối quan hệ cũng dần hồi sinh trong sự nhẹ nhàng và bao dung.