Đây có phải là cách làm quen thuộc mà bạn thường xuyên áp dụng? Để giúp con tiến bộ hơn thì bạn hứa sẽ trao cho con một phần thưởng nếu con đạt được một mục tiêu mới, ví dụ nếu con thi đậu vào trường chuyên ABC thì con sẽ được thưởng một chuyến du lịch Phú Quốc? Hoặc nếu con hoàn thành bài tập đúng giờ thì sẽ được xem điện thoại 30 phút.
Ngược lại, nếu con chống đối, khó bảo, không chịu nghe lời thì sẽ bị phạt, ví dụ khi con còn bé thì “không đứng lên thì mẹ đánh vào mông đó nha”, khi con lớn hơn chút thì “không hoàn thành bài tập hôm nay thì khỏi đi chơi”.
Có rất nhiều tình huống trong ngày, thậm chí, bạn đang áp dụng hình thức thưởng để khích lệ và cổ vũ, và phạt để ngăn chặn sự lặp lại, mà bạn không hề ý thức được mình đang thưởng phạt. Nó diễn ra tự nhiên đến mức bình thường như hơi thở của bạn.
Và, nếu đúng như vậy thì hãy xem hết bài viết này. Đây là một góc nhìn có thể phá vỡ hoàn toàn cách thức bạn đang dạy con ở hiện tại. Nó có thể đưa bạn vào khủng hoảng phương pháp dạy con, nó cũng có thể làm cho bạn “nghi ngờ nhân sinh”, nhưng nó cũng giống như một vết nứt phá vỡ thành trì sai lầm kiên cố trong cách thức dạy con của bạn hiện tại.
Thưởng Phạt Là Phương Thức Giáo Dục Sai Lầm Nhưng Vô Cùng Hiệu Quả
Trước tiên, tôi sẽ nói rằng, thưởng phạt là phương pháp giáo dục sai lầm. Tại sao nó sai lầm thì tôi sẽ giải thích ở phần sau, trong phần này tôi nói đến sự hiệu quả của nó trước, lý do tại sao nó được áp dụng.
Làm thế nào để người ta huấn luyện một con chó biết nghe lời?
Đừng sốc khi tôi lấy ví dụ về một con chó. Trong văn hóa Á Đông, chó được cho là thấp kém, nhưng nó rất gần gũi với đời sống. Bạn có thể thay chó bằng bất kỳ con thú nào khác.
Để huấn luyện một con chó biết nghe lời, họ sẽ thưởng khi nó làm đúng, và phạt khi nó làm sai. Khi người huấn luyện chó ra ám hiệu cho nó nằm xuống, kèm theo một mệnh lệnh “nằm xuống!” thì con chó sẽ nằm xuống và sau đó một miếng đồ ăn được nhét vào mồm nó. Nếu nó không làm đúng thì sao? Không có đồ ăn. Một người huấn luyện chó điêu luyện sẽ hiểu rằng, không cho đồ ăn đã là sự trừng phạt mạnh mẽ rồi, không nhất thiết phải dùng đến đòn roi.
Bạn có thấy con bạn, bình thường được đáp ứng mọi thứ, cho đến khi bạn lỡ quên thì nó sẽ lăn đùng ra khóc lóc, vùng vẫy tay chân loạn xạ lên không? Đối với đứa bé, việc bạn quên đáp ứng nhu cầu là một hình phạt.
Thế nhưng, tôi biết có rất nhiều cha mẹ sẵn sàng phạt nặng luôn: “Sun, sao hôm nay con không làm bài tập? Giơ tay ra! Con nhận mấy roi đây?”. Đứa bé mặt cắt không còn một giọt máu, nhưng vẫn phải chìa tay ra chịu phạt.
Thưởng phạt được áp dụng khắp nơi: trong nhà bạn, trong lớp học của con, ở công ty bạn làm việc, ở cộng đồng xã hội, và hình như càng mở rộng không gian thì phạt càng nhiều hơn thưởng.
Thưởng sẽ khích lệ, ngầm ý bên dưới là: “Làm tốt đấy, hãy tiếp tục phát huy”.
Phạt sẽ răn đe, ngầm ý đằng sau là: “Cấm lặp lại, hãy biết sợ, nó sẽ đau đớn lắm đấy!”.
Hiệu quả gần như tức thì. Hình phạt làm cho con bạn mặc dù muốn chống đối mệnh lệnh của bạn để làm điều mình thích nhưng không dám làm. Phần thưởng làm cho con bạn phấn khởi và muốn có nhiều hơn thì sẽ nỗ lực nhiều hơn để hài lòng bạn.
Nhưng đó là phương pháp dạy con sai lầm, tại vì sao?
Tại Sao Thưởng Phạt Lại Sai Lầm Dưới Góc Nhìn Phật Pháp?
Dưới góc nhìn của Phật pháp, tôi sẽ lý giải cho bạn biết tại sao nó là sai lầm, mặc dù tôi có thể lý giải từ góc độ tâm lý học thực nghiệm, nhưng nó không phải trọng tâm của bài này.
Nếu bạn chỉ biết sơ sơ về Phật pháp, có thể bạn sẽ biết 3 thứ độc tố trong tâm con người là Tham - Sân - Si.
Theo bạn, thưởng và phạt sẽ kích hoạt những độc tố nào?
Câu trả lời rất dễ đoán phải không? Thưởng kích hoạt Tham, phạt kích hoạt Sân (sân là tức giận và cả sợ hãi).
Thưởng và phạt mặc dù mang lại hiệu quả tức thì về mặt hành vi, nhưng nó hoàn toàn đang dung dưỡng cho chất độc đầu độc tâm. Và khi một người bị chi phối và dẫn dắt bởi Tham và Sân, liệu họ có còn sáng suốt để nhìn ra điều gì đang diễn ra không? Có lẽ bạn đã biết câu trả lời là không. Không biết chính là Si.
Ba chất độc đầu độc tâm hồn đang được nuôi dưỡng thông qua hình thức thưởng phạt. Hiệu quả tức thì, dễ dàng trước mắt nhưng về dài hạn thì tai hại.
Vậy, Nếu Không Thưởng Phạt Thì Nên Làm Gì?
Tôi sẽ chia sẻ với bạn sâu hơn một chút về Phật pháp. Tâm của con người có thể ví như một chiếc túi to vô hạn, bên trong chứa đựng rất nhiều hạt giống (Phật gọi là tâm sở). Có những hạt giống tốt (tâm sở thiện), có những hạt giống xấu (tâm sở bất thiện) và hạt giống trung tính (đi với thiện nó thiện, đi với ác nó ác).
Chiếc túi này không bao giờ đóng, nó luôn mở để cho hạt giống được phát tán ra ngoài, liên tục, mọi lúc mọi nơi.
Những hạt giống tâm sở này sẽ định hình hành vi của con người thông qua một tiến trình tâm:
Tâm sở thiện sẽ dẫn đến kết quả tốt. Tâm sở bất thiện sẽ dẫn đến kết quả bất thiện (hoặc nó có thể trông như thiện nhưng ngấm ngầm là bất thiện). Như bạn thấy đó, thưởng cho con 30 phút xem iPad, con sẽ muốn xem iPad lâu hơn, nó chính là tiến trình của tâm sở bất thiện.
Vậy đâu là tâm sở thiện? Đó là Từ, Bi, Hỉ, Xả và Trí Tuệ.
Nhiệm vụ của bạn là phải kiên trì, nhẫn nại, bền bỉ, hay như cách nói của Phật là nhiệt tâm, tỉnh thức, chánh niệm để giúp đỡ cho con tăng trưởng các hạt giống tốt (tâm sở thiện), đặc biệt là tâm sở Trí Tuệ. Trí Tuệ là ngọn đuốc soi sáng.
Vậy mỗi cơ hội đến với bạn, thay vì chỉ thưởng để khích lệ, phạt để ngăn cấm thì bạn hãy xem đó là cơ hội để giúp con tăng trưởng Trí Tuệ, Từ, Bi, Hỉ, Xả.
Ví Dụ Thực Tế: Khi Con Đánh Bạn
Thay vì phạt con úp mặt vào tường, hãy xem đây là cơ hội để nuôi dưỡng tâm thiện:
- Trí Tuệ: Giúp con hiểu rằng đánh không phải là cách thể hiện yêu thương, đánh là làm bạn đau. Giúp con phân biệt động tác đánh và động tác thể hiện sự quan tâm.
- Từ: Dạy con rằng bạn bị đau cũng giống như khi con bị đau, và điều đó không hề dễ chịu.
- Bi: Khơi gợi lòng trắc ẩn, rằng bạn đau cũng đáng thương như khi con bị đau và chạy lại ôm mẹ.
- Hỉ: Hướng dẫn con cách cảm thông, an ủi và làm cho bạn vui trở lại.
- Xả: Dạy con có thể bỏ qua cho bạn nếu lỡ như bạn cũng làm con đau.
Và tôi biết, để làm được điều này không đơn giản. Có lẽ bạn đang tự nhủ cần phải có kiến thức Phật học uyên bác, có sự giác ngộ giải thoát hay sự thực hành tinh tấn thì mới làm được điều đó.
Bạn không cần phải trở thành hoàn hảo như vậy thì mới dạy con trên căn bản của Phật pháp. Bạn chỉ cần có kiến thức để vận dụng trong tình huống, và tôi có một khóa học tên là Cha Mẹ Đột Phá, nơi đó tôi sẽ giúp cho bạn có một góc nhìn khác hoàn toàn về con của bạn, và chính bạn. Tôi cũng cung cấp cho bạn phương pháp để bạn có thể đồng hành và dẫn dắt con.
Xem Khóa Học "Cha Mẹ Đột Phá" Tại Đây