Tôi từng trải qua một tình huống tưởng chừng rất đỗi bình thường – nhưng lại đánh thức trong tôi một nhận thức sâu sắc về việc làm cha mẹ, và về cách mà người lớn chúng ta thường vô tình so sánh con trẻ.

Hôm ấy, tôi đưa con trai – lúc hơn 15 tháng tuổi – đến một quán cà phê có khu vui chơi dành cho trẻ nhỏ. Không gian khá lý tưởng: rộng rãi, có âm nhạc nhẹ nhàng, khu bàn dành cho người lớn và khu vui chơi cho trẻ em. Con tôi khi đó vẫn đang chập chững những bước đầu đời, đi chưa vững.

Một người phụ nữ trung niên đi cùng con gái và cháu ngoại, quay sang hỏi tôi:

“Bé được mấy tháng rồi?”

Tôi mỉm cười đáp:

“Bạn ấy hơn 15 tháng.”

Bà không nói gì thêm, nhưng chỉ vài giây sau, tôi nghe rõ câu bà thì thầm với con gái:

“Mười lăm tháng mà đi không vững như bé Si nhà mình nhỉ...”

Tôi vẫn mỉm cười – không phải vì tôi không nghe thấy, mà vì tôi nhận ra một điều rất rõ: Đây là kiểu so sánh rất phổ biến – so sánh để cảm thấy con mình nổi bật hơn. Một sự tự hào vô thức của người lớn, tưởng như vô hại. Nhưng nếu không tỉnh thức, nó dễ trở thành mũi dao làm tổn thương trẻ nhỏ – dù trực tiếp hay gián tiếp.

So sánh không xấu – nhưng cách so sánh mới là điều quan trọng

Tôi nhớ lại một trải nghiệm khác, từ thời còn là nghiên cứu sinh cao học. Một lần nọ, sau khi nộp bản thảo đầu tiên, giáo sư hướng dẫn đã nói với tôi:

“Muốn tiến bộ, em phải biết so sánh – để biết mình đang ở đâu. Nhưng phải so sánh đúng người, đúng mục tiêu. Và quan trọng nhất: So sánh để học, chứ không phải để tự hủy hoại mình.”

Câu nói ấy trở thành kim chỉ nam – không chỉ cho sự nghiệp học thuật mà còn cho cả hành trình làm cha sau này.

Tôi nhận ra: So sánh, nếu được sử dụng đúng cách, có thể là chất xúc tác mạnh mẽ giúp trẻ phát triển lành mạnh và toàn diện.

Những cách so sánh giúp con phát triển

1. So sánh con với chính mình trong quá khứ

Đây là dạng so sánh tôi yêu thích nhất. Không ai khác – chính con là tiêu chuẩn của chính mình.

Ví dụ:
“Trước đây con còn chưa dám leo cầu trượt, giờ con chơi được rồi. Ba thấy con dũng cảm hơn nhiều.”
“Hôm trước con mới tập xếp hình, hôm nay con đã xếp được rồi. Con tiến bộ thật đấy!”

So sánh theo cách này giúp con:

• Tự tin hơn vào sự tiến bộ của bản thân.
• Phát triển động lực nội tại, thay vì sống để làm hài lòng người khác.
• Hiểu rằng trưởng thành là một quá trình, không phải cuộc đua.

2. So sánh để học hỏi, không phải để tự ti

Nếu con bạn hỏi: “Sao bạn ấy vẽ đẹp thế mà con không vẽ được?”

Thì đừng vội phủ nhận cảm xúc, và cũng không khen sáo rỗng. Bạn hãy thử đáp theo cách này:

“Có thể bạn ấy đã dành rất nhiều thời gian để luyện tập. Con có muốn cùng ba tìm ra bí mật để vẽ đẹp hơn không?”

So sánh như thế không khiến con cảm thấy thua kém – mà khơi gợi trong con tinh thần học hỏi, không bị áp lực hay mặc cảm.

3. So sánh để quan sát và điều chỉnh môi trường

Có giai đoạn, tôi đọc được rằng trẻ 16 tháng có thể biết từ 20 đến 50 từ. Trong khi con tôi chỉ nói được vài ba từ đơn. Tôi không vội lo lắng hay đổ lỗi. Thay vào đó, tôi tự hỏi:

“Liệu con đã được nghe nói đủ chưa?”
“Mình có dành thời gian trò chuyện với con mỗi ngày không?”

Đây là dạng so sánh hướng vào môi trường và điều kiện nuôi dưỡng, chứ không phải đổ lỗi cho con. Nhờ đó, tôi điều chỉnh bản thân – thay vì áp lực lên trẻ.

4. So sánh như tấm gương phản chiếu nhẹ nhàng

Khi con cảm thấy tự ti, bạn có thể chia sẻ:

“Mẹ cũng từng không biết bơi, cũng từng sợ học toán. Nhưng mẹ học từng chút một. Con nghĩ sao nếu mình cũng thử từng bước?”

Việc chia sẻ những khó khăn của chính mình trong quá khứ giúp con thấy rằng: Ai cũng có điểm khởi đầu, ai cũng cần quá trình. Con không cần phải “giỏi ngay” để được yêu thương.

Những kiểu so sánh độc hại cha mẹ cần tránh

Ngược lại, nếu không tỉnh táo, chúng ta rất dễ rơi vào những kiểu so sánh khiến con bị tổn thương sâu sắc:

• ❌ So sánh để cảm thấy “hơn người”
  “Con nhà mình 2 tuổi thuộc bảng chữ cái rồi, còn cháu chị thì sao?”
  Dưới lớp vỏ tưởng chừng tự hào là sự gieo mầm kiêu ngạo, tạo áp lực thành tích và khiến trẻ sống trong nhu cầu được công nhận hơn là phát triển thực chất.
• ❌ So sánh để hạ thấp con
  “Anh con học giỏi thế mà con thì…”
  “Bạn A ngoan lắm, không như con.”
  Những câu nói này tấn công trực diện vào lòng tự trọng của trẻ. Khi bị so sánh như vậy, trẻ không còn cảm thấy mình được yêu thương một cách vô điều kiện.
• ❌ So sánh như công cụ kiểm soát
  “Nếu con không ngoan, mẹ sẽ yêu em hơn.”
  “Phải giỏi như bạn thì bố mới vui.”
  Tình yêu của cha mẹ không nên bị điều kiện hóa. Khi trẻ cảm thấy tình thương có thể bị rút lại, chúng dễ hình thành tâm lý sợ hãi, giả vờ, hoặc phản kháng tiêu cực.

Khi được so sánh đúng cách, con học được điều gì?

Từ những gì tôi quan sát, khi so sánh đúng cách, trẻ:

• Biết trân trọng nỗ lực của bản thân, không cần thắng ai mới thấy mình có giá trị.
• Cởi mở hơn khi nói về những điều mình chưa làm được.
• Thích thú với việc học hỏi – không phải để chứng minh mình giỏi, mà vì muốn lớn lên từng chút một.

Làm cha mẹ – là hành trình học lại cách nhìn con

Tôi không giận người phụ nữ hôm ấy. Tôi cũng không buồn khi thấy con mình đi chưa vững. Vì tôi biết: mỗi đứa trẻ có nhịp phát triển riêng. Điều tôi cần làm là tạo cho con một môi trường đủ yêu thương, nơi con được lớn lên đúng với tốc độ của mình.

So sánh – nếu biết cách – là nghệ thuật của người làm cha mẹ tỉnh thức

So sánh giống như một con dao sắc. Dùng đúng cách – nó có thể gọt giũa, nâng đỡ. Dùng sai cách – nó dễ cứa vào tâm hồn non nớt của con trẻ. Làm cha mẹ, hơn cả dạy kỹ năng hay kiến thức, là dạy con cách nhìn mình và nhìn người bằng sự hiểu biết và lòng từ bi.

“Con không cần giống ai cả. Chỉ cần hôm nay tốt hơn hôm qua một chút – là đủ rồi.”

Nếu bạn cũng đang đi trên hành trình tỉnh thức làm cha mẹ như tôi, có lẽ bạn đang dần học cách buông bỏ những lối so sánh cũ – để thay bằng sự hiện diện, thấu hiểu và khích lệ đúng lúc. Từ hôm nay, hãy thử quan sát cách bạn phản hồi khi con bạn chưa bằng ai đó. Bạn chưa cần sửa ngay – chỉ cần nhận ra. Và chính sự nhận ra ấy, sẽ mở ra một hành trình chuyển hoá.